تاریخچه خاتم کاری

خاتم کاری یکی از صنایع دستی محبوب و مورد علاقه هنردوستان در سراسر ایران و جهان است که از تاریخچه جذابی برخوردار می باشد. اگر شما هم به این صنایع دستی علاقه مند هستید و در حال حاضر یک یا تعدادی از صنایع دستی خاتم کاری را در خانه دارید و از دیدن آنها لذت می برید، شاید برای شما جالب باشد تا در مورد نحوه شکل گیری و تکامل هنر خاتم کاری بیشتر بدانید. بنابراین برای آشنایی با تاریخچه خاتم کاری پیشنهاد می کنیم حتما این مقاله را مطالعه کنید.

با توجه به شواهد تاریخی موجود، هنر خاتم امروزی در عصر استیلای ایلخانان در ایران پدید آمده است. در ادامه ی این مقاله در سایت فروشگاه اینترنتی صنایع دستی امیران تبلیغ به تاریخچه خاتم کاری در دوره های مختلف اشاره خواهیم کرد.

شایان ذکر است در این فروشگاه انواع ست هدیه صنایع دستی خاتم کاری ، میناکاری ، فیروزه کوبی ، مس و خاتم کاری ، مس و پرداز و جعبه های مختلف از جمله جعبه هارد باکس ، جعبه دمنوش و جعبه دستمال کاغذی چوبی به فروش می رسد. برای کسب اطلاعات بیشتر و دریافت مشاوره خرید با ما در ارتباط باشید. برای بررسی تاریخچه خاتم کاری با ما همراه باشید.

آشنایی با تاریخچه خاتم کاری

• خاتم کاری در قرون اولیه‌ اسلام

برای آشنایی با تاریخچه خاتم کاری ابتدا از قرون اولیه‌ اسلام شروع می کنیم. در آن زمان نوعی هنر تزیینی سطح یا خاتم ساده در ایران وجود داشت که شامل قطعاتی به شکل مثلث، مربع، مستطیل، متوازی‌الاضلاع و لوزی بود و امروزه با نام خاتم مربع شناخته میشود. از قدیمی ‌ترین نمونه ‌های این نوع خاتم می توان به بخشی از سقف مسجد جامع عقيق شیراز  و یا جفت درب  مقبره‌ امیر سمرقند اشاره کرد. تاریخ ساخت این درها مربوط به قرن نهم هجری قمری می باشد.

• خاتم کاری در دوره حمله مغول ها

هنر لایه‌کوبی در قبل از حمله مغول ‌ها به ایران رواج پیدا کرد و بستری مناسب برای ایجاد نوع جدیدی از خاتم کاری در دوره ‌های بعدی؛ مخصوصا در دوره سیطره‌ مغول بر ایران شد. در این تکنیک خاتم، استادان از موادی نظیر چوب، استخوان و فلز نقش های عمدتا هندسی یا ستاره ایجاد می کردند.این تکنیک را می توان مقدمه نوعی معرق و خاتم در دوره‌ی ایلخانی و تیموری معرفی کرد.

خاتم کاران ایران بعد از آشنایی با تکنیک خاتم به سبک چینی که به طور کلی با قرار دادن قطعات کوچک مثلثی در کنار یکدیگر، در دو رنگ سیاه و سفید سطوح اشیاء را تزیین می‌کردند؛ ذوق و قریحه‌ هنری خود را به کار گرفته و نوآوری و خلاقیت بیشتری در این عرصه نشان دادند.

• خاتم‌کاری در دوره‌ تیموری

خاتم کاری در دوره ی تیموری بسیار مورد توجه بوده و آثار گرانبهایی در این عرصه خلق گردید. جایگاه خاتم کاری در این دوران به چنان مرتبه ای دست یافت که تیمور لنگ پادشاه گورکانی، دستور داد که درهای قصر معروف دلگشا را با خاتم تزئین کنند. محبوبیت این هنر در میان سلاطين مغول به قدری بود که پس از مرگ تیمور نیز، قبر وی با‌ خاتم تزیین شد.

• خاتم‌کاری در دوره‌ صفویه

در تاریخچه خاتم کاری ، عصر صفوی یکی از دوره ‌های طلایی هنر خاتم ایران به شمار می رود و قرن نهم هجری قمری نقطه شکوه این هنر بوده است. اوج شکوفایی خاتم کاری نیز به دوران حکومت شاه عباس کبیر باز می گردد. در این دوره تزیین اشیاء چوبی نظیر جعبه ‌ها و آلات موسیقی با خاتم بسیار رواج داشته است.

هنر و صنعت خاتم‌سازی از لحاظ جغرافیایی در این دوران اکثرا در شهرهای جنوبی ایران، مثل شیراز، اصفهان و کرمان متمرکز بوده است. برخی از آثار هنری برجسته ی مرتبط با تکنیک خاتم در این دوران عبارتند از:

• در خاتم‌کاری شده در تصویر یوسف و زلیخا، اثر استاد کمال‌الدین بهزاد
• صندوق مرقد حضرت موسی بن جعفر (ع) و امام جواد (ع) در کاظمین
• صندوق خاتم بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی
• صندوق ضریح امام حسن عسکری (ع) در سامرا با نام طرح تند بلوطی
• در ورودی مدرسه‌ی چهار باغ اصفهان
• دَرِ خاتم بارگاه حضرت شاه رضا در شهرضای اصفهان

اگر آثار بر جای مانده از دوره‌ی صفویه را دقیق بررسی کنیم متوجه می شویم که در این دوران ساخت خاتم به دو صورت بوده است:

1) شيوه‌ دوره قبل از سلسله صفوی و به تقلید از هنرمندان دوره‌ ایلخانی؛ با چسباندن لایه ‌‌های چوبی به شکل مربع، مستطیل و متوازی‌ الاضلاع.

2) به روش ابداعی صفوی به شیوه گل‌ بندی؛ با چسباندن منشورهای مثلث‌ القاعده از پهلو و ایجاد گل و سرانجام قامه.

• خاتم‌کاری در دوره‌ زندیه

در آثار خاتم به جا مانده از دوره‌ زندیه، از پنج ضلعی و ده ضلعی در تزیین اشیاء استفاده شده است. البته تزئین خاتم با اشکال پنج و ده ضلعی پیش از این دوره هم مرسوم بوده است. اما هنرمندان دوره زندیه این شیوه را به گونه‌ ای اجرا کردند که سبب افزایش شهرت خاتم کاری شده است. بازنگری اساسی در چگونگی به کارگیری این رسم‌ های هندسی منجر به ارائه بهترین نمونه ‌های «خاتم‌ گره» در آن زمان شد. از جمله آثار خاتم‌کاری شده در دوره‌ زندیه عبارتند از:

• صندوقچه ضریح بارگاه حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) در نجف اشرف
• صندوقچه‌ خاتم مرقد حضرت سیدالشهدا (ع)
• قاب آیینه‌ خاتم ساخته شده در سال ۱۱۲۴ ه. ق. در کرمان و غیره.

• خاتم‌کاری در دوره‌ قاجار

بررسی ها نشان دهنده نکات منفی زیادی در خاتم سازی دوره قاجار است که عبارتند از:

• بکارگیری آسترهای کاغذی به جای چوب
• استفاده از مفتول ‌های ساییده نشده و گرد
• استفاده از مواد اولیه‌ بی‌ ارزش بدلی
• تزئین با استخوان به جای عاج یا چوب فوفل به جای آبنوس
• به کارگیری چوب عناب به جای بقم، عدم رعایت نظم هندسی و غیره

اما علی رغم ضعف های مذکور در این دوران شاهد تلفيق دو هنر خاتم و معرق هستیم که  ابتکاری از هنرمندان دوره‌ی قاجار است و قبل از آن سابقه ای نداشته است. همچنین نوآوری ‌های دیگری مثل به کارگیری اشکال هشت و شش ضلعی به جای اشکال ده و پنج ضلعی و همینطور به کارگیری طرح‌ها و حواشی جدیدی نظیر «جو سفید» «جو سیمی»، طاقی، ابری یک دُوری و دو دوری و حتی سه دوری نیز در این دوران مرسوم بوده است. برخی از آثار هنری برجسته ی مرتبط با تکنیک خاتم در این دوران عبارتند از:

• درهای امارت تخت مرمر که به دوره‌ زمامداری آقا محمد خان بنیانگذار سلسله قاجار باز می‌گردد.
• درِ خزانه بارگاه حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در شهر ری
• درهای امام ‌زاده زید

همچنین مرحوم محمد غفاری، معروف به کمال الملک در سال ۱۳۰۷ ه. ش، مدرسه ‌ی صنایع مستظرفه را در تهران تاسیس نمود و منجر به توجه خاص به صنایع مستظرفه در این دوران گشت. همین امر به کارگیری خاتم در تزیین اشیاء و اماكن خاص نظیر تالار خاتم کاخ مرمر، تالار خاتم مجلس شورا و صدها اثر زیبای دیگر را گسترش داد.

• خاتم‌کاری در دوره‌ پهلوی

یک ضربه هولناک دیگر بر اصالت طبیعی خاتم که در دوره پهلوی صورت گرفت، استفاده از رنگ ‌های شیمیایی به جای رنگ‌ های طبیعی و سنتی بود. همچنین استفاده از چوب ‌های نه چندان با ارزش به جای چوب ‌های با ارزشی مانند آبنوس  و یا استفاده از استخوان گاو، اسب و حتى الاغ به جای عاج، استفاده از چوب رنگ شده نارنج به جای استخوان رنگ شده‌ شتر برای رنگ سبز، استفاده از مفتول‌ های مسی به جای مفتول‌های برنجی از جمله ویژگی‌های خاتم سازی در این دوران است.

با این وجود دوره‌ پهلوی به عنوان یکی از پرکارترین دوره ‌های خاتم سازی در طول تاریخ پیدایش و تکامل این هنر شناخته می شود. بهترین نمونه ‌های خاتم در این دوران عبارتند از

• تالار خاتم کاخ مرمر
• تالار خاتم مجلس شورا
• میز خاتم نیم‌گرد اهدایی به آیزنهاور، رئیس جمهور وقت امریکا
• میز اهدایی به ملکه الیزابت
• صندوق خاتم بارگاه حضرت زینب در سوریه
• صندوق قبر حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در شهر ری و غبره

در این دوران همچنین تلفیق هنر خاتم‌ سازی با سایر هنرهای تزیینی، از جمله منبت و معرق دیده می شود.

• خاتم کاری پس از انقلاب اسلامی

برخی از خلاقیت هایی که در زمینه خاتم سازی در تاریخچه خاتم کاری دوره پهلوی شروع شد پس از انقلاب نیز ادامه پیدا کرد. اما یکی از خاص ترین ویژگی ‌های آثار خاتم ساخته شده پس از انقلاب اسلامی، ورود خط و کتیبه‌ های خطی به این عرصه بود. یکی دیگر از ویژگی‌ های خاتم پس از انقلاب، استفاده مکرر از گل بندی ‌های هشت و پنج و چهار ضلعی و همینطور تهیه‌ی خاتم ‌های ریز در نقش‌های مختلف است.

برای خرید انواع ست هدیه صنایع دستی خاتم کاری ، میناکاری ، فیروزه کوبی ، مس و خاتم کاری و  مس و پرداز به لینک محصولات فروشگاه اینترنتی امیران تبلیغ سر بزنید.